Kryeministri Edi Rama mori pjesë sot në Samitin Botëror të qeverisjes, i cili u zhvillua në Dubai me pjesëmarrjen e liderëve nga e gjithë bota, përfaqësuesve të lartë të organizatave ndërkombëtare dhe liderëve të sektorit privat, me temë “Formimi i qeverive të së ardhmes”.

Kryeministri Rama ishte i ftuar në panelin “Ndërtimi i Kombeve: A është teknologjia zgjidhja jonë” në një bisedë me ish – Kryeministrin britanik Tony Blair, mbi rolin e teknologjisë në adresimin e sfidave qeverisëse, në një kohë kur Shqipëria renditet ndër vendet me rezultate të spikatura për qeverisjen digjitale.

* * *

Toni Blair: Përshëndetje të gjithëve! Më vjen shumë mirë që gjendem këtu me ju të gjithë në këtë Samit botëror të qeverive. Në fakt është pak e pazakontë për mua sot, do të jem unë ai që do të bëj intervistën, do të bëj pyetjet, në vend që të jem ai që u përgjigjet atyre, por konteksti është mjaft i thjeshtë. Po jetojmë në një revolucion të jashtëzakonshëm të teknologjisë dhe mesa gjykoj e gjithashtu me gjykimin e një organizate timen që punoj në shumë vende të botës, ky revolucion teknologjik na jep mundësinë të bëjmë diçka që nuk është konceptuar për shumë e shumë vite, që do të thotë ripërfytyrim i vetë shtetit sepse një shtet i një shekulli të XIX-të ishte një shtet minimalist. Nuk bënte shumë për njerëzit, nuk gjeneronte shumë të ardhura, nuk shpenzonte shumë para dhe nuk bënte shumë për njerëzit. Ndërkohë që shteti i shekullit të XX-të u rrit dhe u bë një aparat i jashtëzakonshëm sidomos në kombet e zhvilluara me sasi të mëdha parash që shpenzoheshin, me një ofertë mjaft të madhe parash për qytetarët, por që sot nuk po funksionon në mënyrë shumë efektive.

Pyetja për këtë shekull është, a mund ta ripërfytyrojmë shtetin përmes revolucionit të teknologjisë e të ndërtojmë shtete të shekullit të XXI-të që të ofrojnë shërbime shumë më të mira me një kosto shumë më të ulët. Kjo është sfida dhe nuk ka njeri më të mirë për ta diskutuar këtë gjë sesa miku im, Kryeministri i Shqipërisë Edi Rama.

Shqipëria është një vend që në vitet ’80 e në fillim të viteve ’90, ishte lënë pas bote, ndërkohë që gjatë këtyre viteve ka bërë hapa të jashtëzakonshëm përpara. PBB është rritur në mënyrë të jashtëzakonshme gjatë këtyre 10 e kusur viteve dhe Edi si kryeministër është i përqendruar shumë tek revolucioni teknologjik dhe ajo çfarë mund të bëjë ai për vendin e tij.

Kështu që dua ta nis, Edi, me një pyetje makro të përgjithshme. Titulli i panelit tonë është: “A është zgjidhje teknologjia”, do të thoja, me thuaj pastaj nëse bie dakord apo jo, është sigurisht një pjesë shumë e madhe. Sa i madh është ky revolucion teknologjik dhe sa e vështirë është për udhëheqësit politikë që të mbajnë ritmin me të?

Kryeministri Edi Rama: Pikë së pari dua të korrigjoj paksa prezantuesin sepse u prezantova si kryeministër dhe Toni u prezantua si kryeministri i 51-të i Britanisë, megjithatë dua që t’i them auditorit që unë nuk do të jem as kryeministër, nuk do të isha as një njeri i angazhuar në politikë përpara tij dhe përpara se sa ta njihja, nëqoftëse nuk do të ishte për të dhe përpara se sa ta njihja ishte modeli im dhe frymëzimi për të hyrë në politikë dhe për të  reformuar Partinë Socialiste dhe për të besuar se, jo vetëm politika mund të jetë një forcë për të bërë mirë, por po kështu mund të jetë një rrugë e tretë për të majtën. Doja që kjo të ishte e qartë sepse këtu të gjithë do të kuptoni se nuk do të isha më i privilegjuar se kaq nëse sesa të kem dikë, i cili tashmë është një mik dhe është një nder për këtë, por që është arsyeja kryesore  përse unë u bëra kryeministër.

Do thoja që dolëm nga një terr shumë i gjatë. Ishim Koreja e Veriut e Evropës, shumë krejt të izoluar prej botës. Na thuhej se ishim i vetmi vend i vërtetë komunist dhe për ne, të gjithë ata që pretendonin se ishin komunistë, ishin tradhtarë. Kështu që, ishim tërësisht të vetmuar në një varfëri që sot më duket e pamundur edhe ta marr me mend se si mund të ishte e tillë dhe një izolim i jashtëzakonshëm.

Kur hymë në epokën e re të ndryshimit, të ndërtimit të shtetit demokratik, të ndërtimit të institucioneve, ajo çfarë mësuam me mundim, është që sistemin mund ta ndryshosh brenda ditëve, por institucionet nuk i ndërton dot as për vite të tëra, kështu që procesi i ndërtimit të institucioneve në rrugën tradicionale, nuk di sa dekada a mos edhe shekuj do të kërkonte.

Ndërsa me teknologjinë mund të bësh një kapërcim në të ardhmen që është vërtet diçka e cila deri në zhvillimet aktuale të inovacionit do të ishte e paimagjinueshme.

Tony Blair: Natyrisht edhe inteligjenca artificiale është revolucion në vetvete, kështu që në Shqipëri po përpiqeni që të përfitoni edhe prej kësaj. Ajo çfarë po bëni është të ndërtoni një infrastrukturë digjitale, keni plane për identitetin digjital? Na thoni pak diçka për elementet e ndryshme se si po e sillni këtë revolucion digjital në vend?

Kryeministri Edi Rama: Dëgjo, nuk e di se sa njerëz në auditor janë të familjarizuar me këtë, por kam përshtypjen që së paku, gjithsecili mund të ketë dëgjuar diçka këto 30 vjet, mund të ketë dëgjuar që është një vend që vuan nga korrupsioni, është një vend që vuan nga krimi, një vend që vuan nga të gjitha gjërat e këqija.

Një pjesë e madhe e kësaj ka qenë e vërtetë, një pjesë tjetër ka qenë e fryrë nga media ndërkombëtare, por kur të duhet të ndërtosh një shtet modern, institucione funksionale, duhet të mbështetesh tek njerëzit, ndaj në çdo proces të duhet të mbështetesh te njerëzit, por të mbështetesh te njerëzit nuk është mjaftueshëm, sepse siç është thënia “nuk janë njerëzit që korruptojnë sistemin, por është sistemi që korrupton njerëzit”. Pra duhet të ngresh sisteme, të cilat të mund t’i mbajnë njerëzit në fre, në kuptimin e respektimit të procedurave dhe respektimit të të drejtave të gjithë secilit. Ajo çfarë bën teknologjia është që nxjerr nga tabloja atë ndërmjetësin dhe bën të mundur të pasurit të një sistemi shërbimi për njerëzit që lidhet drejtpërdrejtë me njerëzit. Më lini t’iu jap një shembull. Ne kemi ndryshuar kryekëput mënyrën me të cilën merremi me shërbimet publike, pa letër. Jo shumë vite më parë, për çdo dokument, për çdo certifikatë, për çdo licence, për çdo dokument për të vërtetuar gjëra të tilla si për shembull nuk ke qenë asnjëherë i dënuar, apo nuk të është marrë asnjëherë leja e drejtimit duhet të mbaje radhë të gjata në sportele, në kushte të këqija. E pastaj ndodhin edhe shumë gjëra të këqija deri sa të vinte radha që të merrje dokumentet…

Tony Blair: Dhe çdo gjë është e digjitalizuar tashmë?

Kryeministri Edi Rama: Po është e digjitalizuar, nuk kemi më sportele. Çdo gjë është ndërveprim i drejtpërdrejtë midis presonit që ka nevojë për shërbimin dhe telefonit të tij celular apo kompjuterit të tij.  Asokohe njerëzit thanë që kjo do tu hiqte shanset të moshuarave apo fermerëve, pra ata nuk do të kishin akses, por ndodhi e kundërta. Kjo u dha akses të gjithëve atyre që fizikisht nuk kishin mundësi të vinin, të mbanin radhë, të merrnin autobusin nga fshati në qytet, e kështu me radhë.

Tony Blair: Ajo çka është interesante është që mund të shohësh çdo aspekt të qeverisjes dhe të kuptosh se si ndodh ndryshimi. Mund ta bësh në kujdes shëndetësor, mund ta bësh në arsimin, mund ta bësh në kuptimin e pagesave që u bëhen njerëzve, po kështu e keni bërë në procesin drejtë integrimit në Bashkimin Europian dhe si i ndryshuat rregullat për ta bërë Shqipërinë partnerë të mirë në këtë rrugëtim drejt BE.

Kryeministri Edi Rama: Ky është një shembull tjetër se si teknologjia mund të jetë bekim i vendeve që kanë mbetur pas dhe se si teknologjia mund t’i bëjë këto vende që janë më mbrapa të bëjnë gjëra që pa teknologjinë do të kishte qenë e pamundur t’i bënin, e madje edhe t’ua kalojnë atyre vendeve, të cilat janë shumë përpara tyre.

Për të hyrë në Bashkimin Europian, teknikisht na duhet të transfuzojmë të gjithë të ashtuquajturin korpus të legjislacionit të Bashkimit Europian, sa për t’i dhënë një ide auditorit, janë më shumë se 4 mijë akte ligjore, nënligjore që duhet të transferohen. Tradicionalisht, kjo ka nënkuptuar për vendet përpara nesh një armatë përkthyesish, hartuesish, një armatë certifikuesish dhe minimalisht në rastin e Kroacisë që është shumë e suksesshme u deshën 7 vjet. Pra, Kroacisë iu deshën 7 vjet, 7 vjet vetëm për të bërë këtë transfuzim letrash, është një mal me letra.

Për fat të mirë një prej figurave më të shquara të OpenAI dhe ChatGPT është një zonjë shqiptare. E telefonova në momentin që ChatGPT sapo u shfaq dhe e pyeta, mund ta ndihmosh Shqipërinë të hyjë më shpejt në Bashkimin Europian.  Ajo mendoi se po bëja shaka, i thashë jo, a mund ta përdorim këtë për të bërë transfuzimin ajo më tha, ah me interes, le ta provojmë. Dhe testet tona po na tregojnë që mund ta bëjmë në formën aktuale të teknologjisë që është zhvilluar për dy vjet, por duke parë se sa po përmirësohet teknologjia muaj pas muaji, jam i bindur që kjo kohë mund të shkurtohet, pra ka të bëjë me ndryshimin që është e pamundur edhe të para përfytyrojmë se deri ku mund të shkojmë sa i përket mbërritjes me shpejtësi në stacione, të cilat do të kishin kërkuar breza e breza të tërë që ne t’i arrinin.